2015 Yılında Kim, Ne Kadar Üretim Yaptı? 2015 Yılı İthalat-İhracat Rakamları Nasıl Gerçekleşti? 2016 Yılında Hangi Dünya Devleri Yatırım Yapmaya Hazırlanıyo? Yerli Otomobil Üretiminde Son Durum Ne?
• 2015 Yılında Kim, Ne Kadar Üretim Yaptı?
• 2015 Yılı İthalat-İhracat Rakamları Nasıl Gerçekleşti?
• 2016 Yılında Hangi Dünya Devleri Yatırım Yapmaya Hazırlanıyo?
• Yerli Otomobil Üretiminde Son Durum Ne?
Otomotiv sanayi tüm sanayileşmiş ülkelerde ekonominin lokomotifi olarak kabul ediliyor. Demir-çelik, kalıp, petro-kimya, lastik gibi temel sanayi dallarında başlıca alıcı ve bu sektörlerdeki teknolojik gelişmelerin de sürükleyicisi olarak karşımıza çıkıyor otomotiv sanayi… Yani bir ülkede otomotiv sektörü gelişir ve büyürse ülke ekonomisi ve sanayisi de gelişmiş oluyor.
Ülkemizde otomotiv sanayi her geçen gün gelişiyor. Keza yerli otomobil üretiminin temelleri atıldı bile. 2020 yılında yeri otomobilin yollarda olacağı kesinleşirken; Fikri Işık, “Yerli otomobil macerasının II. Abdülhamid’e kadar uzandığını söylüyor. Işık, “1884’te Abdülhamid Han yerli otomobil için talimat verdi” diyor ve otomotiv sektörünün önemine, yerli otomobilimizi üretmemiz gerektiğine vurgu yapıyor ve ekliyor: “2020 yılında yerli otomobilimiz yollarda olacak”. Günümüze değin süren bu macera nihayet ete kemiğe bürünüyor ve yerli otomobilin ilk prototipi basınla paylaşılıyor.
Otomotiv sektöründe her geçen gün büyüyen ve gelişen ülkemiz, artık dünya devlerine üretim yapıyor. Yerli otomobilimiz şu an için yollarda olmayabilir fakat otomobil üretimi için gereken teknoloji ve altyapı ülkemizde bulunuyor. Keza ülkemizde otomotiv sektörüne parça üreten birçok firma mevcut, dünya devlerine otomotiv parçası üreten pek çok Kalıp firmaları sektörde boy gösteriyor. Ford, Mercedes, Fiat, BMW, Peugeot, Renault, Audi, Porsche, Bently gibi otomotiv devlerine üretim yapan SARIGÖZOĞLU; Land Rover, Mercedes, Volkswagen, Renault gibi dünya devi otomotiv firmalarına üretim yapan TUĞÇELİK ve daha adını dile getirmediğimiz birbirinden kıymetli pek çok firma otomotiv sektörüne hizmet veriyor. Ve bu gibi gelişmelerin olması bizleri ümitlendiriyor.
Otomotiv sektörü 2015 yılını nasıl kapattı? 2016 yılında sektörü neler bekliyor? 2015 yılında kim ne kadar üretim yaptı? 2016 yılı olası üretim rakamları neler olacak? İthalat – ihracat verileri geçmiş yıllara oranla yükseliyor mu? Tüm bu sorularımızın cevabı haberimizde gizli... Otomotiv sektörünün tüm detayları, üretim rakamları ve sektörün geleceğine ilişkin bilgileri sizler için derledik.
2016 yılı Ocak ayında bir önceki yılın aynı ayına göre, toplam üretim yüzde 5, otomobil üretimi ise yüzde 4 oranında azaldı.
Otomotiv Sanayi Derneği (OSD), otomotivde 2015 yılı üretim ve satış verilerini açıkladı. Buna göre, 2016 yılı Ocak ayında bir önceki yılın aynı ayına göre, toplam üretim yüzde 5, otomobil üretimi ise yüzde 4 oranında azaldı. Bu dönemde, toplam üretim 98 bin adet, otomobil üretimi ise 58 bin adet düzeyinde gerçekleşti. 2016 yılı Ocak ayında bir önceki yılın aynı ayına göre toplam pazar, yüzde 8 oranında azalarak 34 bin adet düzeyinde gerçekleşti. Bu dönemde otomobil pazarı yüzde 5 azaldı ve 23 bin adet olarak gerçekleşti. 2016 yılı Ocak ayında bir önceki yılın aynı ayına göre, toplam otomotiv ihracatı adet bazında yüzde 13 oranında azalırken otomobil ihracatı ise yüzde 20 oranında azaldı. Bu dönemde, toplam ihracat 69 bin adet, otomobil ihracatı ise 39 bin adet düzeyinde gerçekleşti. Son 12 aylık verilere göre ise; toplam üretim yüzde 13, toplam pazar yüzde 25 ve toplam ihracat yüzde 8 oranlarında artış gösterdi. Bu ayda, traktör üretimi ile birlikte toplam üretim 102 bin adet olarak gerçekleşti.
2015 yılı aynı ayına göre, yük ve yolcu taşıyan ticari araç üretimi, 2016 yılı Ocak ayında, küçük kamyonda yüzde 98, midibüste yüzde 85, büyük kamyonda yüzde 84, minibüste yüzde 65, otobüste yüzde 7 oranlarında azalma görülürken, kamyonette yüzde 8 oranında artış saptandı. 2016 yılı Ocak ayında traktör üretimi yüzde 12 oranında artarak 4 bin 27 adet oldu. 2016 yılı Ocak ayında toplam satışlar 34 bin adet seviyesinde gerçekleşti ve toplam pazar 2015 yılı aynı ayına göre yüzde 8 oranında azaldı.
2016 yılı Ocak ayında otomobil satışları, 2015 yılı aynı ayına göre yüzde 5 oranında azaldı ve 23 bin adet oldu. 2016 yılı Ocak ayında geçen yılın aynı ayına göre toplam otomobil satışları yüzde 5, ithal otomobil satışları yüzde 7 azalırken, yerli otomobil satışları ise aynı seviyede gerçekleşti. Otomobil pazarında ithalatın pazar payı 2016 Ocak ayında, 2015 yılı aylık verileri içerisinde en düşük seviyeye ulaştı. 2016 yılı Ocak ayında geçen yılın aynı ayına göre toplam hafif ticari araç satışları yüzde 8, yerli hafif ticari araç satışları ise yüzde 17 azalırken, ithal hafif ticari araç satışları yüzde 5 oranında arttı.
İhracat yüzde 13 azaldı
Bu yılın ocak ayında geçen yılın aynı dönemine göre, toplam otomotiv ihracatı adet bazında yüzde 13, otomobil ihracatı da yüzde 20 azaldı. Bu dönemde toplam ihracat 69 bin, otomobil ihracatı ise 39 bin düzeyinde gerçekleşti. Yılın ilk ayında ticari araç ihracatı yüzde 2 azalarak 30 bin 179’a gerilerken traktör ihracatı değişim göstermeyerek 1.340 oldu.
Toplam pazar Ocak 2016’da, geçen yılın aynı dönemine göre yüzde 8 daralarak 34 bin seviyesinde gerçekleşti. Bu dönemde otomobil pazarında satışlar yüzde 5 azalarak 23 bine geriledi. Yılın ilk ayında geçen yılın aynı ayına göre toplam otomobil satışları yüzde 5, ithal otomobil satışları yüzde 7 azalırken, yerli otomobil satışları aynı seviyede gerçekleşti. Aynı dönemde toplam hafif ticari araç satışı yüzde 8, yerli hafif ticari araç satışı yüzde 17 azalırken ithal hafif ticari araç satışı yüzde 5 arttı. Ağır ticari araç pazarı ise yüzde 48 azalarak 1.027 oldu. Söz konusu dönemde kamyon pazarı yüzde 58 azalışla 718’e gerilerken satışlar midibüs pazarında yüzde 29 artarak 229’a, otobüs pazarında yüzde 1 yükselerek 80’e çıktı. Son 10 yıllık ortalamalara göre toplam pazar yüzde 6,3 ve otomobil pazarı yüzde 13 büyüdü, hafif ticari araç pazarı yüzde 6,3 ve ağır ticari araç pazarı ise yüzde 42 küçüldü.
Tofaş CEO’su Cengiz Eroldu, “Otomotiv sektörü, iç ve dış kaynaklı gelişmelere bağlı olarak yaşadığı tüm belirsizliklere rağmen, üretim, satış ve ihracat açısından başarılı bir yıl geçirdi” açıklamasını yaptı.
Tofaş Üst Yöneticisi (CEO) Cengiz Eroldu, otomotiv sektörünün, tüm belirsizliklere rağmen, üretim, satışlar ve ihracat açısından başarılı bir yıl geçirdiğini belirterek, “Bu yıl, 1,5 milyar dolara ulaşacak olan yeni ürün yatırımlarımızın sonuçlarını daha iyi görmeye başlayacağımız bir yıl olacak” dedi. 2015 yılını değerlendiren ve 2016’ya ilişkin beklentilerini paylaşan Eroldu, bu yıl yerli üretim satışlarını daha da artırarak Türkiye için değer ve istihdam yaratmayı, sanayi üretiminin büyümesine katkıda bulunmayı hedeflediklerini anlattı.
Eroldu, 2015’in Tofaş açısından hem çok yoğun hem de başarılı geçtiğini aktararak, üretim, satış ve ihracat alanlarında başarılı olduklarını, ayrıca ürün hatlarında gerçekleşen ve gerçekleşmekte olan yeniliklerin de uzun vadede daha önemli başarıların habercisi olduğunu ifade etti. Otomotiv sektörünün, iç ve dış kaynaklı gelişmelere bağlı olarak yaşadığı tüm belirsizliklere rağmen, üretim, satış ve ihracat açısından başarılı bir yıl geçirdiğine işaret eden Eroldu, “Tofaş ise yılın ilk 9 ayında, üretim ve ihracatta sektör büyümesinin üzerinde bir başarı gerçekleştirdi. Üretimimiz yaklaşık yüzde 26 arttı ve 196 bin adet ile Türkiye’deki toplam üretimin yüzde 20’sini, toplam ihracatın ise yüzde 18’ini gerçekleştirdik. Tofaş’ın ihracat hacmi bir önceki yıla göre yüzde 20 artarak 126 bine yükseldi” diye konuştu.
Eroldu, 2015’in Tofaş için ürün yenilikleri açısından önemli bir yıl olduğunu vurgulayarak, “Bu yıl, 2014’te başlamış olduğumuz ve 1,5 milyar dolara ulaşacak olan yeni ürün yatırımlarımızın sonuçlarını daha iyi görmeye başlayacağımız bir yıl olacak” bilgisini verdi.
Otomotiv sektöründe kara bir tablo görmüyoruzSektör olarak bu yıl otomotiv pazarının yüzde 5 ila 10 arasında daralmasını öngören Toyota Türkiye Pazarlama ve Satış A.Ş. CEO’su Ali Haydar Bozkurt, daralmayı kara bir tablo olarak görmediklerini ifade etti.
Toyota Türkiye Pazarlama ve Satış A.Ş. Üst Yöneticisi (CEO) Ali Haydar Bozkurt, bu yıl otomotiv pazarının yüzde 5 ila 10 arasında daralacağı öngörüsünde bulunarak, “Ancak bunu kara bir tablo kara senaryo olarak görmüyoruz ve söylemiyoruz. Bu kötü bir senaryo değil” dedi. Çırağan Sarayı’nda gerçekleştirilen basın toplantısında konuşan Bozkurt, dünyada 10 milyon 151 binlik satışa ulaşan Toyota’nın, 2015 yılında yüzde 23,5 büyüme gösteren Türkiye otomotiv pazarının üzerinde bir artış göstererek satışlarını bir önceki yıla göre yüzde 41 artırdığını ifade etti. Geçen yılın sektör açısından beklentilerin üzerinde kapandığını aktaran Bozkurt, “Bunun en önemli nedenlerinden biri ABD Merkez Bankası’nın (Fed) duruşuydu. 2014’ün kasım ayından beri Fed’in faiz artırım kararları konuşulmaya başlandı. Fed’in olası bir faiz artışının döviz kurlarını yükselteceği ve otomobil fiyatlarını artıracağı korkusu alım kararlarını öne çekti.
Geçen yıl otomotiv pazarında normalin üzerinde bir pazar gerçekleşti” diye konuştu. Bozkurt, sektör olarak bu yıl otomotiv pazarının yüzde 5 ila 10 arasında daralmasını öngördüklerini belirterek, bu yıl; Çin, Rusya, petrolün fiyatının düşmesi ile bunun Orta Doğu’daki etkileri, döviz kurlarındaki hareketler, Fed’in tutumu ve Türkiye’nin jeopolitik konumundan kaynaklanan gelişmeler gibi etkenlerin pazar için belirleyici olacağını söyledi Tüm bunları üst üste koyduklarında böyle yüzde 5-10’luk bir daralma beklentisinin oluştuğunu aktaran Bozkurt, “Ancak bunu kara bir tablo kara senaryo olarak görmüyoruz ve söylemiyoruz. Bu kötü bir senaryo değil. Çünkü şubat ayında pazarı değerlendirdiğimizde geçen yılın aralık ayından çok da farklı bir tablo yok. Döviz kurlarına faize, ülkeler arasındaki ilişkilere baktığınızda aralık ayından farklı bir tablo yok. Önümüzdeki aylar neler getirecek biraz da buna bakmak lazım. Bütün bunlara baktığımızda pazarın büyüme tahmini açısından daha temkinli olmak doğru bir yaklaşım” yorumunu yaptı.
“1 milyonluk psikolojik sınırı geçmek istiyoruz”
Ali Haydar Bozkurt, ocak ayında pazarın yüzde 4,5 daraldığını anımsatarak, şunları kaydetti: “Buna bakarak, ‘ben size demiştim’ demiyoruz. Neden? 2015’in aralık ayı çok yüksek satış rakamları ile geçtiği için ocak ayı tüm markalar açısından zaten kısıtlı stoklarla girilen bir aydı. Otomotiv firmalarının yeterli stokları olsaydı ocak ayında daha iyi bir pazar yaşanma ihtimali vardı. Ocak ayındaki pazar daralması yılın tamamı için bir fikir oluşturmaz. Yılın tamamına ilişkin öngörülerimizi daha sağlıklı yapabilmek için mart-nisan aylarındaki pazarın performansını görmemiz gerekiyor. O zaman daha net konuşabiliriz. O zamana kadar temkinli yaklaşım içinde olmamız gerekiyor.”
Türkiye’nin Avrupa’daki en büyük 6. pazar olduğuna işaret eden Bozkurt, “Avrupa’da hiç küçümsenmeyecek bir konumumuz var. Artık şu 1 milyonluk psikolojik sınırı geçmek istiyoruz” dedi. Bozkurt, Toyota’nın toplam binek otomobil pazarında en çok tercih edilen 4. marka, perakende otomobil pazarında ise en çok satılan 3. marka olduğunu anlattı.
Toyota’nın bu başarısında, 34 bin 961 adet satış ile Adapazarı’nda üretilen Corolla modelinin çok önemli bir yer tuttuğunu aktaran Bozkurt, “Ayrıca Corolla 2015 yılında, 1 milyon 338 bin adetlik satışı ile dünyanın en çok tercih edilen modeli olmaya da devam etti. 2015 yılında ekim ayı itibarıyla Türkiye pazarına sunulan Yeni Hilux, satışının bin 782 adedini son 3 ayda olmak üzere yılı toplamda 2 bin 928 adetle, Yaris Hybrid ise 854 adetle kapattı” bilgisini verdi.
Bu yıl 50 binin altına düşmeyecekleri tahmininde bulunan Bozkurt, “2023’de 100 bin adetli rakamlara ulaşmayı amaçlıyoruz” şeklinde konuştu. Bozkurt, Türkiye’de kişisel uzun dönem araç kiralamalarını gelecek yıllarda görmeye başlayacaklarını belirterek, “Yeni Corolla’nın Türkiye’de yeniden üretilmeye başlaması ile filo satışlarımız 2014’e göre yüzde 56 arttı ve 8 bin 570’den 13 bin 374’e yükseldi. Filo satışlarında Corolla hem kamuda hem de özel sektörde en çok tercih edilen model oldu” diye konuştu.
Türkiye’nin otomotiv pazarında gerçek potansiyelinin 1,5 milyonlu rakamlar olduğunu dile getiren Bozkurt, “Sağlıklı ve sürdürülebilir bir pazar oluşsun da 1 milyon olsun. 1,5 milyon sonra olsun buna razı oluyoruz. Ekonomideki sağlıksız sıçramalar sonra sağlıksız geri düşüşlere sebep oluyor. O zaman da bütün sektörlerde olduğu gibi biz de bir kalkıyor, bir oturuyoruz. O zaman da sürdürülebilir yatırımlarımız etkileniyor” dedi.
Otomotiv endüstrisi, ocak ayında yüzde 12 kayıpla 1 milyar 515 milyon dolarlık ihracata imza attı. Almanya’ya satışlar yüzde 12 oranında artış gösterdi.
Türkiye’nin ihracat şampiyonu otomotiv endüstrisi Ocak ayında yüzde 12 kayıpla 1 milyar 515 milyon dolarlık ihracata imza attı. Uludağ Otomotiv Endüstrisi İhracatçıları Birliği (OİB) Başkanı Orhan Sabuncu, ihracatta kayıp yaşansa da Almanya’ya satışlarda yüzde 12 oranında artış yaşanmasının sektörün moralini yüksek tuttuğunu söyledi. Otomotiv endüstrisi ihracatı 2016’ya önceki yılın aynı dönemine göre yüzde 12 gerileyerek başladı. Ocak ayında bir milyar 515 milyon dolarlık ihracata imza atan otomotiv endüstrisinde yalnızca otobüs, minibüs ve midibüs ürün grubunda yüzde 31 artış gerçekleşirken, diğer ana ürün gruplarında gerileme yaşandı.
Türkiye genel ihracatının da yüzde 14,4 oranında kayıp yaşayarak 9,2 milyar dolar olarak gerçekleştiği Ocak ayında otomotiv endüstrisi yüzde 16,5 oranında pay alarak dış satışta sektörel liderliğini sürdürdü. OİB’nin ocak ayı ihracat verilerine göre dış satışlardaki gerileme AB ülkelerine yüzde 9, Kuzey ve Güney Amerika ülkelerine yüzde 19, Afrika ülkelerine ise yüzde 23 oranındaki kayıplardan kaynaklandı. OİB Başkanı Orhan Sabuncu, ihracatta kayıplar yaşanmasına rağmen, Almanya’ya uzun bir dönemin ardından çift haneli olarak yüzde 12 oranında artış yaşanması ile Hollanda’ya yüzde 54 oranındaki büyümenin sektörün moralini düzelttiğini söyledi.
Sabuncu, “Ocak ayı ihracat verilerinde kayıp yaşansa da Almanya ve Hollanda gibi Birleşik Devletler’e yüzde 2, Romanya’ya yüzde 6, Polonya’ya yüzde 8 gibi artışlar bizlere hedeflerimizle ilgili yol gösteriyor. Ayrıca ürün bazında yan sanayi ihracatında Fransa’ya yüzde 6, Romanya’ya yüzde 18, Suudi Arabistan’a yüzde 66 ve Yemen’e de yüzde 238 oranındaki yükselişler de endüstrimize katkı sağlıyor.” diye konuştu.
Yan sanayi payını yüzde 45’e yükseltti Ocak ayı ihracat verilerine göre ürün bazında otomotiv yan sanayi toplam satışlardaki payını yüzde 45’e yükseltti. Buna göre yan sanayi geçtiğimiz ay, önceki yılın aynı dönemine göre yüzde 3 azalışla 679 milyon dolarlık ihracat gerçekleştirdi. Bunu binek otomobiller yüzde 35 gerilemeyle 377 milyon, eşya taşımaya mahsus motorlu taşıtlar ürün grubu ise yüzde 3 kayıpla 342 milyon dolarla izledi. Otobüs, minibüs, midibüste ise yüzde 31 büyüme ve 93 milyon dolarlık ihracatla ocak ayında artış gerçekleştiren tek ana ürün grubu oldu.
Ülke bazlı ihracat verilerine göre de geçtiğimiz ay bir önceki yılın aynı dönemine göre Almanya’ya yüzde 12 artış ve 283 milyon dolarlık satış yapıldı. Bunu yüzde 30 kayıp ve 194 milyon dolarla Birleşik Krallık, yüzde 1 azalış ve 153 milyon dolarla da İtalya izledi. Diğer yandan Hollanda’ya yüzde 54 oranında artışla 45 milyon, Birleşik Devletler’e yüzde 2 büyümeyle 45 milyon, Romanya’ya yüzde 6 büyümeyle 43 milyon ve Polonya’ya yüzde 8 yükselişle 40 milyon dolarlık dış satış dikkat çekti.
2015 yılını rekorlarla kapatan otomotiv sektörü 2016’da Türkiye’de ve komşu ülkelerde yaşanan olumsuz gelişmelere aldırış etmedi. Alman Mercedes ve Japon Toyota’dan sonra Tofaş da 450 milyon dolarlık yatırım açıkladı. Ford’un da 2016 yılı bütçesine koyduğu 240 milyon dolarlık yatırım hedefiyle birlikte 10 günde otomotiv sektörünün açıkladığı yatırım tutarı 1.3 milyar dolarla rekor seviye çıktı.
2015 yılında üretim, ihracat, satış ve istihdam rekoru kıran otomotiv sektörü 2016 yılına ise yatırım rekoruyla başladı. Otomotiv devleri Türkiye’de ve bölgede yaşanan tüm olumsuzluklara rağmen 2016’da yatırım atağına kalktı.
10 Şubat’ta önce Alman Mercedes, Aksaray fabrikasına 125 milyon dolar (113 milyon Euro) yatırım yapacağını açıkladı. Hemen 2 gün sonra Japon otomotiv devi Toyota, Adapazarı fabrikasına 450 milyon dolar yatırım yaparak 3’üncü modeli üreteceğini ve kapasitelerini 280 bin adede çıkartacağını deklare etti. Toyota’nın bu kararından kısa bir süre sonra ise Ford Otosan, 2016 yılı bütçesine 240 milyon dolar (215 milyon Euro) tutarında yeni yatırım koyduğunu yayınlandı. Yatırımlarda son noktayı ise Tofaş koydu. Tofaş, son iki yılda 734 milyon dolar (667 milyon Euro) yatırım yaptığı Fiat Egea Ailesi’nin ilk modeli sedanın ardından bu yıl 450 milyon dolar (400 milyon Euro) yatırımla ailenin hatchback ve stationwagon versiyonlarını üreteceğini açıkladı. Böylece yaklaşık 10 günde otomotiv devlerinin yaptığı yatırım toplamı 1.3 milyar dolara yaklaştı. Bu dev markalara bu yıl Oyak Renault, Hyundai ve Honda’da da eklenirse yatırım miktarının 2 milyar doları bulması içten bile değil.
Mercedes-Benz Türk, Aksaray’daki kamyon fabrikasına 2018 sonuna kadar 113 milyon avro tutarında yeni yatırım yapacak. Bu yatırımla üretim ikiye katlanırken, 1.200 ek istihdam sağlanacak.
Mercedes-Benz Türk, kurulduğu 1986 yılından bu yana 220 bin, geçen yıl ise 20 bine yakın kamyon üretilen Aksaray Kamyon Fabrikası’nda 2018 sonuna kadar 113 milyon avroluk yatırımla üretim kapasitesini ikiye katlayıp, 1.200 kişiye istihdam sağlayacak. Yeni yatırıma ilişkin düzenlenen temel atma töreninde konuşan Bilim Sanayi ve Teknoloji Bakanı Fikri Işık, Mercedes- Benz Türk’ün Aksaray fabrikasına yapılan yeni yatırımla çalışan sayısının 1.800’den 3 bine, üretim kapasitesinin ise iki katına çıkacağını söyledi.
Dünyanın önde gelen otomotiv firmalarının son yıllarda yatırımlarını Türkiye’de yapaya başladığını belirten Bakan Işık, “Bu yatırımlar Türkiye’ye duyulan güvenin bir eseridir” dedi. “Ülke olarak sadece üretim değil, Ar-Ge ve tasarım üssü de olmak istiyoruz” diyen Işık, otomotiv strateji belgesi hazırladıklarını ifade etti. Türkiye’nin otomotivde net ihracatçı konuma ulaşmasını istediklerini kaydeden Işık, yerli otomobil üretimine ilişkin de, “Çalışmalarını sürdürdüğümüz yerli otomobil projesiyle; batarya elektrik motoru, sürücü kontrol ünitesi ve otonom araç sistemleri teknolojilerini Türkiye’ye kazandıracağız” diye konuştu.
. . .
İçerik sadece atıfta bulunularak yayınlanabilir: Sivas İş Dünyası. Editöryal görüş, yazarın görüşüne aykırı olabilir.
